Cumhurbaşkanlığı sisteminde yüksek yargı organlarının yapısı nasıl değişti? BBC News Türkçe

Adli ve idari yargı arasında çıkacak olan görev uyuşmazlıklarının karara bağlandığı yüksek mahkemedir. Uyuşmazlık mahkemesinde 1 başkan vardır ki başkanı Anayasa Mahkemesi kendi içinden 4 yıllığına seçer ve süresi biten tekrar seçilebilir. 12 üyesi vardır, 6 asil 6 yedek şeklinde 3 asil 3 yedek Yargıtay’dan, 3 asil 3 yedek şeklinde Danıştay’tan üye gelir. Üyelerin de görev süresi 4 yıldır ve süresi biten yeniden seçilebilir. Alacak, mülkiyet, sözleşme ihlali, icra, iflas, boşanma, miras gibi özel kişilerin kendi aralarında çekişmeli olduğu davalara ve bir kısım çekişmesiz yargı işlerine bakar. Sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri genel mahkemelerdir; diğerleri ise ihtisas mahkemesidir. ‘Bakanlar Kurulu kararlarına’ karşı açılacak iptal ve tam yargı davalarını karara bağlayan Danıştay, Cumhurbaşkanlığı sisteminde bakanlar kurulu olmadığından yürütme görevini devralan Cumhurbaşkanının ‘kararlarına’ karşı açılacak davalara bakacak. İdari yargı mahkemeleri idari yargının konusunu oluşturan davaları görür. İdari yargının adli yargıdan en önemli farkı, uyuşmazlıkta en azından bir tarafın yetkisini kamu hukukundan alan devlet organlarından biri olmasıdır. 31/2 uyarınca diplomatik temsilcinin tanıklık yapma zorunluluğunun bulunmadığı düzenlenmektedir. 37 uyarınca, temsilcinin, görevleri ile ilgili olmak kaydıyla, idari ve teknik personeli ile bunların Türk vatandaşı olmayan, sürekli olarak Türkiye’de yerleşik olmayan ve birlikte oturan aile üyelerinin de yargı bağışıklığından faydalanacağı ifade edilmektedir. Devlet temsilcileri, diplomatik ve konsüler temsilcilerin yargı bağışıklığı fenomeni de yabancı devletin yargı bağışıklığına ilişkin ilkeler çerçevesinde düzenlenmiş ve bu kapsamda mutlak bir bağışıklıktan ziyade sınırlı bir bağışıklık anlayışı benimsenmiştir.

Ancak 15 Temmuz darbe girişiminin ardından yargının iş yükünün arttığı gerekçesiyle, 24 Aralık 2017’de çıkarılan 696 sayılı KHK ile Yargıtay ve Danıştay’ın üye sayıları artırıldı. Ancak Anayasa değişikliği ile HSK üye sayısı 13’e düşürüldü ve üyelerinin 6’sının atama yetkisi Cumhurbaşkanı’na verildi. Geri kalan 7 üyeyi ise Meclis belirliyor. AYM üyesi seçimlerinde söz hakkı bulunan YÖK üyeleri de Cumhurbaşkanı tarafından atanıyor. ’45 yaşını dolduran, yükseköğretim gören ve hakimlik mesleğine alınmaya engel hali bulunmayan’ bakan yardımcıları da AYM üyesi seçilebiliyor. Maddesine göre Yüce Divan sıfatını kullanan AYM, Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı yardımcılarını yargılayabilecek ve Cumhurbaşkanı yardımcılarının dokunulmazlıkları konusunda karar mercii olacak. Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcıvekili yapar. Yüce Divan kararlarına karşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir. Genel Kurulun yeniden inceleme sonucunda verdiği kararlar kesindir. Yargı teşkilatı ise bir ülkede yargı erkini yerine getiren örgüt olarak tanımlanır. Yargılamaların makul sürede sonuçlandırılmadığı iddialarının, doğrudan Anayasa Mahkemesi yerine Adalet Bakanlığı’nda kurulacak tazminat komisyonu tarafından karara bağlanması öngörülüyor.

İdari yargı mahkemelerinin yüksek yargı organı Danıştay’dır. Bunun karşısında, cebri icra bağışıklığı (immunity from enforcement) ise, her ne kadar doktrinde yargı bağışıklığı ile farklı kavramlar olmadığı yönünde görüşler bulunuyor ise de, mahkemeler tarafından verilen hükmün icrasından bağışıklık olarak tanımlanmaktadır. Yargı hakkı (kaza hakkı) veya yargı yetkisi, Anayasa m. 9 ile paralel olarak, devletin egemenlik hakkının doğal bir neticesi olmakla, kural olarak, devletin, ülkesi bünyesinde yaşayan yabancılar dahil olmak üzere, herkes ve her şey hakkında yargı yetkisini haiz olmasını ifade etmektedir. Buna karşılık, yargı hakkı mutlak olmadığından, bu hakkın yer ve kişi yönünden sınırlandırılması mümkündür. Ancak daha sonra kararname ile, hali hazırda Anayasanın mevcut maddesine aykırı bir şekilde müsteşar yerine bakan yardımcısının HSK’nın tabii üyesi olacağı belirlendi. Anayasa Mahkemesi (AYM), tıpkı parlamenter sistemde olduğu gibi Cumhurbaşkanlığı sisteminde de kanunların ve TBMM içtüzüğünün Anayasa’ya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetleyecek ve bireysel başvuruları karara bağlayacak. Yargı organının öncelikli görevi denetimdir. Yasama organı tarafından oluşturulan yasaların yürütme organı tarafından doğru uygulanıp uygulanmadığını yargı organı denetler.

AYM OHAL döneminde çıkarılan Anayasa değişikliklerini sadece şekil bakımından inceleyip denetleyecek. ‘Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasa’ya aykırılığı’ iddiasıyla açılan iptal davalarına AYM bakacak. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruları karar bağlar. Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır. Bireysel başvuruda, kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz. Türkiye, kumarhaneleri 1998’de yasakladı ve 2006’da devlet dışı çevrimiçi kumarları yasakladı. Bununla birlikte, devlet piyangosu (Milli Piyango) ve bahis hizmetleri mevcuttur. Hep birlikte 28 Şubat döneminde yargı desteğiyle postmodern darbe yapıldığına da Aralık’ta ve 15 Temmuz’da yine yargı desteğiyle yine darbe teşebbüsünde bulunulduğuna şahit olmadık mı? Merdivenaltı bir anlayışla yürüyen sistem vardı.

“Bir gün Sarıyer’de çok lüks bir villaya tahsilata gittim. Oynuyor, kaybediyor, bize borçlanarak daha çok oynuyor ve sonunda devreye tahsilat işleri giriyor. Akrabam, ‘Git o parayı bana bir şekilde getir, içinden kendi payını alacaksın’ dedi. Henüz lisedeyken bayilik alarak, siteden kaçak paribahis oynattığı her oyuncu karşılığında %5 komisyon aldığını; daha fazla üyeli bayiliklerde komisyonların %30’a kadar çıktığını söylüyor. Yargıtay ve Danıştay’a üye seçilme kriterleri de değişti. KHK öncesinde Yargıtay üyesi seçilebilmek için 17, Danıştay üyesi seçilebilmek için ise 20 yıl hakimlik ve savcılık mesleğinde çalışmış olmak şartı aranıyordu. ‘Militan hakim savcı atanacak’ eleştirilerine yönelik Gül, “Militan hakim, savcılar 15 Temmuz gecesi Hakimler ve Savcılar Kurulu marifetiyle ihraç edildi. Türk yargısının bütün kürsüdeki hakimleri, savcıları asla militan değildir” demişti.

• Buna karşılık, yargı hakkı mutlak olmadığından, bu hakkın yer ve kişi yönünden sınırlandırılması mümkündür.
• Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasa’ya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler.
• Yargı Paketi’ne ilişkin açıklamalarda bulundu.
• Ardından Meclis Genel Kurulu’nda 7 üyelik için 21 aday arasında yapılan gizli oylamada, Meclis üye tam sayısının ilk turda 3’te 2 , ikinci turda 5’te 3 çoğunluğu arandı.

Danıştay üyelerinin dörtte üçü ise birinci sınıf idari yargı hakim ve savcıları arasından Hakimler ve Savcılar Kurulu; dörtte biri nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasından Cumhurbaşkanı tarafından seçiliyor. Temel görevi, birinci derece idare mahkemelerinin verdikleri kararlara karşı yapılacak istinaf başvurularını inceleyip karara bağlamaktır. Yargı Organı, hukuki uyuşmazlıkların ve hukuka aykırılık iddialarının Türk milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kesin olarak çözülmesi faaliyetidir. Türkiye’de yargı sistemi alanında Fransız sistemi benimsenmiştir. Türkiye’nin en yüksek düzeyde adli yargı organı olup kararları baktıkları dava özelinde bağlayıcıdır. İçtihadı Birleştirme Kararları ise her dava için bağlayıcıdır.

30 düzenlemeleri birlikte değerlendirildiğinde, misyon binaları ile diplomatik temsilcilerin özel konutu bakımından, izinsiz giriş, arama, el koyma ve haciz işlemleri yönüyle bağışıklığın mevcut bulunduğu kabul edilmektedir. 32 düzenlemesi uyarınca, diplomatik temsilci ve DİHVS m. 1983 yılında kabul edilen 2845 sayılı yasa ile kurulan bu mahkemeler 2004 yılında çıkarılan 5190 sayılı Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’nda Değişiklik Yapılması ve Devlet Güvenlik Mahkemelerinin Kaldırılmasına Dair Kanun’la ilga edilmiştir. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin görevi, 2845 sayılı yasanın 9’uncu maddesi ile 1991 yılında yürürlüğe giren 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu’nda sayılan suçlarla ilgili davalara bakmaktı. Bu görevler artık ağır ceza mahkemelerine devredilmiştir. Ticaret mahkemeleri yalnız ticari davalara bakar. Ticaret mahkemeleri, asliye hukuk mahkemelerinin daireleri durumundadır, dolayısıyla asliye ticaret mahkemeleri olarak da adlandırılırlar. Ayrı bir ticaret mahkemesi bulunmayan yerlerde asliye hukuk mahkemesi aynı zamanda ticaret mahkemesi sıfatıyla da görev yapar. Yabancı devletler ile onların yönetici ve temsilcilerinin yargı bağışıklığı hususu, yabancı devletlerin eşitliği ve egemenliğinin bir yansıması olarak uluslararası ve ulusal metinlerde kendisine yer bulmuştur.

Türkiye’de ek bir uzantıyla yasa dışı bahis ve kumar oynatılan siteler genellikle yurtdışından yönetiliyor. Türkiye’de yasa dışı bahis ve kumar alışkanlığı, gençler arasında giderek yaygınlaşıyor. Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adli yargı hakim ve savcıları arasından Hakim ve Savcılar Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla seçiliyor. Yeni sistemde Cumhurbaşkanı’nın partili olmasıyla, TBMM’de etki sahibi olabileceği öngörülüyor. Bu yönüyle yeni yapının, yüksek yargının tarafsız ve bağımsız olmasını zorlaştırdığı ifade ediliyor. Kanunların, içtüzüğün ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasaya aykırılığı iddiasıyla AYM’ye iptal davası açabilme hakkı ise Cumhurbaşkanına, TBMM’de en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubuna ve üye tamsayısının en az beşte birine ait. Ek olarak Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasaya uygunluğunu denetlemek ve karara bağlamak da AYM’nin görevleri arasında yer alıyor. Parlamenter sistemde yürütme gücü, yasama gücü tarafından seçilir ve ona karşı sorumludur.

İcra mahkemesinin en önemli görevleri arasında icra dairelerinin gerçekleştirdiği işlemlere karşı yapılan şikâyetlerin incelenmesi, icra dairesine sunulan itirazların incelenmesi, mahcuz mala istihkak davasının görülmesi, icra ve iflas dairelerinin gözetimi ve denetimi yer alır. Her ne kadar yargı bağışıklığı hususu soyut normlar ile düzenlenmiş ise de, normların lafzındaki yoruma muhtaç ifadelerin hatırı sayılı miktarda olduğu gözetildiğinde, ilgili düzenlemelerin daha kazuistik ve kapsayıcı düzenlenmesinin daha faydalı olacağı kanaatindeyiz. Konsüler temsilcinin yargı bağışıklığına ilişkin istisnaları düzenleyen KİHVS m. 43/2 düzenlemesi uyarınca, yargı bağışıklığının resmi görev niteliğinde olmayan hususlarda ve taşıtlar yoluyla meydana gelen maddi hasarlı kazalar yönünden görülen hukuk davalarında, konsolosluk temsilcilerinin yargı bağışıklığının bulunmadığı düzenlenmiştir. Konsolosluk temsilcisinin, yargı bağışıklığı kapsamında kalan bir hususta, bizzat kendisi tarafından bir dava ikame edilmiş olması durumunda, KİHVS m. 45/3 düzenlemesi uyarınca, esas talebe karşılık doğrudan doğruya herhangi bir talep hakkında bu bağışıklığı öne sürmesi mümkün değildir. 45/1 düzenlemesi uyarınca, konsolosluk memurları ve hizmetlilerinin yargı bağışıklığından, gönderen devletin feragat etmesi mümkündür. Dışişleri bakanlarının ise diplomatik personele ilişkin, DİHVS’de tanzim edilen yargısal bağışıklıktan yararlanacağı kabul edilmektedir. Nitekim, dışişleri bakanlarının sahip olduğu bağışıklık, diplomatik misyon şefinden farklı olarak, yalnızca bunu kabul eden ülkede değil, tüm dünya genelinde geçerli olduğu ve bu nedenle kapsamın daha geniş olduğu değerlendirilmektedir.